Post COVID

Yeni bir tip coronavirus (SARS-CoV-2) 2020 yılının Ocak ayında Çin’in Wuhan şehrinde tespit edildi. SARS-CoV-2’nin etiyolojik ajan olarak izole edildiği, temelde pnömoni tablosu ile seyreden COVID-19 hastalığı, asemptomatik enfeksiyondan respiratuvar arreste, çoklu organ yetmezliğinden ölüme kadar giden geniş bir hastalık yelpazesi sergiler. Aşırı sitokin salınımı ve immün ilişkili yaygın bir inflamatuar yanıt ile karakterize seyri, akciğer tutulumu dışında çeşitli organ ve sistemlerin tutulmasına neden olur^1-3.

Akut COVID-19 sonrası persistan fiziksel, bilişsel ve psikolojik semptomlar özellikle COVID-19’u ağır geçiren hastalarda oldukça sıktır. Henüz bir fikir birliği bulunmamakla birlikte, COVID-19 sonrası süren bu klinik tablo için literatürde geçen bazı terimler “long COVID”, “post acute COVID 19 syndrome”, “post COVID syndrome” şeklindedir. Post COVID semptomlar içinde en sık karşılaşılanlar halsizlik, dispne, göğüs ağrısı ve öksürük olarak raporlanmıştır. Daha az sıklıkla anozmi, eklem ağrısı, baş ağrısı, rinit, göz kuruluğu, iştahsızlık, tat ve koku kaybı, miyalji, alopesi ve diyare de bildirilmiştir^4-9.

Fiziksel semptomlara ek olarak nörolojik (psikolojik ve bilişsel) şikayetler de COVID-19 sonrası hastalar tarafından çeşitli sıklıklarda rapor edilmiştir. Post travmatik stres bozukluğu (PTSD), hafızada kötüleşme ve dikkat eksikliği, özellikle yoğun bakım ihtiyacı duyulan hastalarda daha sık olmak üzere rapor edilmiştir^10. Başka bir çalışmada hayat kalitesinde kötüleşme hastaların yarısında rapor edilirken, anksiyete ve depresyon hastaların dörtte birinde bildirilmiştir^11-12. Hastaların %40’ının taburculuğu takip eden 60 gün içinde normal günlük aktivitelerine dönemediğini, 30. günde ise hastaların yalnızca %40’ının günlük işlerini bağımsız olarak gerçekleştirebildiklerini gösteren çalışmalar mevcuttur^13-14.

Post COVID-19 sendromu ve romatolojik hastalıkların ilişkisini inceleyen yayınlar literatürde henüz oldukça kısıtlıdır. COVID-19’un inflamasyonla olan ilişkisinin bir sonucu olarak romatolojik hastalıkları tetikleyebileceği veya mevcut romatizmal hastalığı olan hastalarda kliniği kötüleştirebileceği hipotezi son çıkan yayınlar ışığında kuvvetlenmektedir¹⁵. Hasta kayıt sisteminin tarandığı bir vaka serisinde, COVID-19’un tip 1 interferon yanıtını tetikleyerek de novo veya altta yatan subklinik otoimmun yatkınlığı yüzeye çıkararak hastalarda sistemik romatizmal hastalığın gelişmesine yol açabileceği yazarlar tarafından öne sürülmüştür¹⁶. 

Respiratuvar viral enfeksiyonlar ile romatolojik hastalıkların ilişkisi COVID-19 öncesi dönemde de araştırılmakta olan bir konu olarak karşımıza çıkmaktaydı. Bu konuda 2019 yılında yayınlanan bir çalışmada bazı respiratuvar viral enfeksiyonların romatoid artrit riskini arttırdığı tespit edilmiştir. Kore’de yapılan bu çalışmada 8 respiratuvar viral enfeksiyonun geliştiği dönemlerde romatoid artrit insidansındaki değişim değerlendirilmiştir. Yapılan analizler sonucu popülasyonda respiratuvar viral enfeksiyonların görüldüğü dönemlerden sonraki 6-7 haftalık dönemde romatoid artrit insidansının pik yaptığı gözlenmiştir. Parainfluenza virüsü, coronavirüs ve metapnömovirüsü enfeksiyonlarının görülme sıklığındaki %1 artış RA insidansında sırasıyla %4.8, %9.2 ve %44 artış ile ilişkili bulunmuştur. Bu etkinin özellikle kadın cinsiyet ve ileri yaş ile arttığı tespit edilmiştir¹⁷.

COVID-19 ile gelişen reaktif artrit, inflamatuar miyozit, lupus ve kutanöz vaskülit vaka bazında raporlanmıştır^18-21. COVID-19 sonrası reaktif artrit gelişimi konusunda şimdiye dek biri ülkemizden olmak üzere 6 farklı vaka raporu yayınlanmıştır. Yayınlanan raporlarda etkilenen eklemler ve laboratuvar parametreleri değişiklik göstermektedir^{18, 22-26}. Önümüzdeki dönemde COVID-19 sonrası gelişen artrit konusunda yapılacak çalışmalar respiratuvar viral enfeksiyonlar ve artrit ilişkisi konusuna da destek sağlayacaktır. COVID-19 ve sistemik vaskülit arasındaki potansiyel ilişkiyi destekleyen yayın sayısı da zamanla artmaktadır. Özellikle COVID-19’un ilk semptomlarından 2 hafta sonra ortaya çıkan deri, santral sinir sistemi, akciğer ve gastrointestinal sistemi tutan vaskülit vakaları raporlanmıştır²⁷. Post COVID-19 hastalarında görülebilecek olan artrit, miyozit, hemolitik anemi, trombositopeni ve akut demiyelinizasyon gibi çeşitli immün aracılı olayların COVID-19 semptomatolojisi ve tedavi sırasında kullanılan steroid ve immun-modülatör ajanlar ile maskelenmesi ihtimal dahilindedir²⁸. COVID-19 sonrası bazı hastalarda kronik yorgunluk sendromuna veya fibromiyaljiye benzeyen bir sendrom da raporlanmıştır²⁹. Ayrıca COVID-19 nedeniyle yoğun bakım ihtiyacı olan hastalarda yüksek oranda antifosfolipid antikor pozitifliği saptanmıştır³⁰.

Bugüne kadar yapılan çalışmalarda, bu semptomların patogenezinde doğrudan immünolojik mekanizmaların rol oynadığı gösterilememiştir. Bazı semptomların neden SARS-CoV-2 enfeksiyonunun ilk haftalarında ortaya çıktığı, bazılarının ise COVID-19 sonrasında haftalar boyunca neden devam ettiği bilinmemektedir. Eldeki kanıtlar, ağırlıklı olarak vaka serilerine ve kontrolsüz çalışmalara dayandığı için, teşhis ve tedavi kararı vermek, hekimin deneyimine ve uzman görüşüne kalmaktadır. Semptomların gelişiminde yer alan mekanizmaları öğrenmek, Post COVID sendromlarını aydınlatmak, erken tanı ve en uygun tedaviyi sağlamak için ek çalışmalara ihtiyaç vardır²².